Anthracological data from Middle Palaeolithic contexts in Iberiawhat do we know?

  1. Paloma Vidal-Matutano 1
  1. 1 Universitat de València
    info

    Universitat de València

    Valencia, España

    ROR https://ror.org/043nxc105

Revista:
Munibe Antropologia - Arkeologia

ISSN: 1132-2217

Año de publicación: 2018

Número: 69

Páginas: 5-20

Tipo: Artículo

DOI: 10.21630/MAA.2018.69.12 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Munibe Antropologia - Arkeologia

Resumen

En este trabajo se presenta un estado de la cuestión relativo a los datos antracológicos disponibles para el Paleolítico medio en la península Ibérica. La información obtenida es todavía muy escasa y fragmentada, existiendo muchas áreas peninsulares con lagunas de datos relativos a las dinámicas de la vegetación local. La utilización de métodos de muestreo diferentes en la recuperación de los restos antracológicos constituye un factor decisivo que dificulta el estudio comparativo, aunque el dominio de Pinus nigra-sylvestris (pino salgareño-albar) está documentado desde, al menos, el Estadio Isotópico Marino 6. Ello indicaría la presencia de extensiones de bosques de pinos criófilos durante el Pleistoceno superior en la península Ibérica con el predominio de condiciones supramediterráneas (TMA = 8 - 13 ºC). Este estado de la cuestión pretende contribuir a una mayor comprensión de los paisajes ibéricos durante el Pleistoceno superior a partir de la recolección de leña por parte de los grupos neandertales.

Información de financiación

This work was carried out with the financial support of a VALi+d Predoctoral grant (ACIF/2013/260). P. Vidal-Matutano is funded by the APOSTD Postdoctoral grant (APOSTD/2017/126, Generalitat Valenciana). The archaeological research from El Salt was funded under the Spanish Government projects HAR2012-32703 and HAR2015-68321-P (MICINN-FEDER/UE) and Direcció General de Cultura (Conselleria d’Educació, Cultura i Esports, Generalitat Valenciana).

Financiadores

Referencias bibliográficas

  • Agustí, B., Alcalde, G., Güell, A., Juan-Muns, N., Rueda, J.M., Terradas, X., 1991. La cova 120, parada de caçadors-recol·lectors del Paleolític mitjà. Cypsela IX, 7-20.
  • Allué, E., 2002. Dinámica de la vegetación y explotación del combustible leñoso durante el Pleistoceno superior y el Holoceno del noreste de la península Ibérica a partir del análisis antracológico. Unpublished Doctoral Dissertation. Universitat Rovira i Virgili.
  • Allué, E., Martínez-Moreno, J., Roy, M., Benito-Calvo, A., Mora, R., 2018. Montane pine forests in NE Iberia during MIS 3 and MIS 2. A study based on new anthracological evidence from Cova Gran (Santa Linya, Iberian Pre-Pyrenees). Review of Palaeobotany and Palynology 258, 62-72.
  • Allué, E., Picornell-Gelabert, Ll., Daura, J., Sanz, M., 2017. Reconstruction of the palaeoenvironment and anthropogenic activity from the Upper Pleistocene / Holocene anthracological records of the NE Iberian Peninsula (Barcelona, Spain). Quaternary International 457, 172-189.
  • Allué, E., Solé, A., Burguet-Coca, A., 2016. Fuel exploitation among Neanderthals based on the anthracological record from Abric Romaní (Capellades, NE Spain). Quaternary International https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.12.046.
  • Arrizabalaga, A., 2014. Lezetxiki (Arrasate, Gipúzkoa). In: Carbonell, E., Arsuaga, J.L., Bermúdez de Castro, J.M. (Eds.), Los cazadores-recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar: Estado actual del conocimiento del registro arqueológico, 105–109, Universidad de Burgos and Fundación Atapuerca. Burgos.
  • Arsuaga, J.L., Baquedano, E., Pérez-González, A., Sala, N., Quam, R.M., Rodríguez, L., García, R., García, N., Álvarez-Lao, D.J., Laplana, C., Huguet, R., Sevilla, P., Maldonado, E., Blain, H.-A., Ruiz-Zapata, M.B., Sala, P., Gil-García, M.J., Uzquiano, P., Pantoja, A., Márquez, B., 2012. Understanding the ancient habitats of the last-interglacial (late MIS 5) Neanderthals of central Iberia: Paleoenvironmental and taphonomic evidence from the Cueva del Camino (Spain) site. Quaternary International 275, 55–75.
  • Badal, E., 1984. Contribución al estudio de la vegetación prehistórica del sur de Valencia y norte de Alicante a través del análisis antracológico. Unpublished Master Dissertation. Universitat de València.
  • Badal, E., 1990. Aportaciones de la antracología al estudio del paisaje vegetal y su evolución en el Cuaternario reciente, en la costa mediterránea del País Valenciano y Andalucía (18.000-3.000 BP). Unpublished Doctoral Dissertation. Universitat de València.
  • Badal, E., 1992. L’anthracologie préhistorique: à propos de certains problèmes méthodologiques. Bulletin de la Société Botanique Française 139, 167–189.
  • Badal, E., Carrión, Y., Figueiral, I., Rodríguez-Ariza, M.O., 2012b. Pinares y enebrales. El paisaje solutrense en Iberia. Espacio, Tiempo y Forma. Serie I. Prehistoria y Arqueología 5, 259-271.
  • Badal, E., Heinz, C., 1989. L’analyse anthracologique des dépôts préhistoriques Pléistocène supérieur et Holocène : prélèvement et analyse des données. Bulletin Française Paléobotanique 11, 9–16.
  • Badal, E., Heinz, C., 1991. Méthodes utilisées en Anthracologie pour l’étude de sites préhistoriques, 17–47, BAR International Series 573.
  • Badal, E., Villaverde, V., Zilhão, J., 2012a. Middle Palaeolithic wood charcoal from three sites in south and west Iberia: Biogeographic implications, In: Badal, E., Carrión, Y., Macías, M., Ntinou, M. (Eds.), Wood and Charcoal. Evidence for Human and Natural History. Saguntum-Extra 13, 13–24.
  • Bazile-Robert, E., 1982. Données expérimentales pour l’anthracoanalyse. Études quaternaires languedociennes 2, 19–28.
  • Burjachs, F., López-García, J.M., Allué, E., Blain, H.-A., Rivals, F., Benàssar, M., Expósito, I. 2012. Palaeoecology of Neander thals during Dansgaard–Oeschger cycles in northeastern Iberia (Abric Romaní): from regional to global scale. Quaternary International 247, 26–37.
  • Carrión, J.S., 1992. A palaeoecological study in the western Mediterranean area. The Upper Pleistocene pollen record from Cova Beneito (Alicante, Spain). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 92, 1–14.
  • Carrión, J.S., Dupré, M., 1994. Pollen data from Mousterian sites in southeastern Spain. AASP Contribution Series 29, 17–26.
  • Carrión, J.S., Finlayson, C., Fernández, S., Finlayson, G., Allué, E., López-Sáez, J.A., López-García, P., Gil-Romera, G., Bailey, G., González-Sampériz, P., 2008. A coastal reservoir of biodiversity for Upper Pleistocene human populations: Palaeoecological investigations in Gorham’s Cave (Gibraltar) in the context of the Iberian Peninsula. Quaternary Science Reviews 27, 2118–2135.
  • Carrión, J.S., Yll, E.I., Walker, M.J., Legaz, A.J., Chaín, C., López, A., 2003. Glacial refugia of temperate, Mediterranean and Ibero-North African flora in south-eastern Spain: New evidence from cave pollen at two Neanderthal man sites. Global Ecology and Biogeography 12, 119–129.
  • Carrión, Y., 2007. Woodland in the middle Ebro Valley (Spain). Dendrological analysis of archaeological timber from Bell Baker and Iron Age periods. ArcheoSciences. Revue d’Archéometrie 31, 151–161.
  • Caruso, L., Iriarte Avilés, E., Borrero, L.A., 2014. Tracing driftwood in archaeological contexts: Experimental data and anthracological studies at the Orejas De Burro 1 Site (Patagonia, Argentina). Archaeometry 57, 175–193.
  • Chabal, L., 1982. Méthodes de prélèvement des bois carbonisés protohistoriques pour l’étude des relations homme-végétation. Unpublished Master Dissertation. Université Montpellier II.
  • Chabal, L., 1991. L’Homme et l’évolution de la végétation méditerranéenne des âges des métaux à la période romaine; recherches anthracologiques théoriques, appliquées principalement à des sites du Bas-Languedoc. Unpublished Doctoral Dissertation. Université Montpellier II.
  • Chabal, L., 1992. La représentativité paléo-écologique des charbons de bois archéologiques issus du bois de feu. Bulletin de la Société Botanique de France 139, 213–236.
  • Chabal, L., 1997. Forêts et sociétés en Languedoc (Néolithique final, Antiquité tardive): l’anthracologie, méthode et paléoécologie. Éditions de la Maison des Sciences de l’Homme. Paris.
  • Chrzazvez, J., Théry-Parisot, I., Fiorucci, G., Terral, J.-F., Thibaut, B., 2014. Impact of post-depositional processes on charcoal fragmentation and archaeobotanical implications: Experimental approach combining charcoal analysis and biomechanics. Journal of Archaeological Science 44, 30–42.
  • Cortés-Sánchez, M., Morales-Muñiz, A., Simón-Vallejo, M.D., Bergadà-Zapata, M.M., Delgado-Huertas, A., López-García, P., López-Sáez, J.A., Lozano-Francisco, M.C., Riquelme-Cantal, J.A., Roselló-Izquierdo, E., 2008. Palaeoenvironmental and cultural dynamics of the coast of Málaga (Andalusia, Spain) during the Upper Pleistocene and early Holocene. Quaternary Science Reviews 27, 2176–2193.
  • Costa, M., Morla, C., Sainz, H., 2005. Los bosques ibéricos: Una interpretación geobotánica. Planeta, Barcelona.
  • Dansgaard, W., Johnsen, S., Clausen, H., Dahl-Jensen, D., Gundestrup, N., Hammer, C., Hvidberg, C., Steffensen, J., Sveinbjörnsdottir, A., Jouzel, J., 1993. Evidence for general instability of past climate from a 250-kyr ice-core record. Nature 364, 218–220.
  • Daura, J., Sanz, M., Julià, R., García-Fernández, D., Fornós, J., Vaquero, M., Allué, E., López-García, J., Blain, H., Ortiz, J., 2015 Cova del Rinoceront (Castelldefels, Barcelona): A terrestrial record for the Last Interglacial period (MIS 5) in the Mediterranean coast of the Iberian Peninsula. Quaternary Science Reviews 114, 203–227.
  • Dupré, M., 1988. Palinología y Paleoambiente. Nuevos datos españoles. Referencias. Serie de Trabajos Varios del Servicio de Investigación Prehistórica 84, Valencia.
  • Figueiral, I., 1990. Le Nord-Ouest du Portugal et les modifications de l’ecosysteme, du Bronze final á l’époque romaine, d’aprés l’anthracoanalyse des sites archéologiques. Unpublished Doctoral Dissertation. Université des Sciences et Techniques du Languedoc. Montpellier.
  • Figueiral, I., 1992. Méthodes en anthracologie: étude de sites du Bronze final et de l’âge du fer du nord-ouest du Portugal. Bulletin de la Société Botanique de France 139, 191–204.
  • Finlayson, C., Carrión, J.S., 2007. Rapid ecological turnover and its impact on Neanderthal and other human populations. Trends in Ecology and Evolution 22, 213–222.
  • Gale, R., Carruthers, W., 2000. Charcoal and charred seed remains from Middle Palaeolithic levels at Gorham’s and Vanguard Caves, In: Stringer, C., Barton, R., Finlayson, C. (Eds.), Neanderthals on the Edge, 207-210. Oxbow books.
  • González-Sampériz, P., 2004. Evolución paleoambiental del sector central de la cuenca del Ebro durante el Pleistoceno superior y Holoceno. Instituto Pirenaico de Ecología – CSIC. Zaragoza.
  • Heinrich, H., 1988. Origin and consequences of cyclic ice rafting in the northeast Atlantic Ocean during the past 130,000 years. Quaternary Research 29, 142–152.
  • Heinz, C., 1988. Dynamique des végétations holocènes en Méditerranée nord occidentale d’après l’anthracoanalyse de sites préhistoriques: méthodologie et paléoécologie. Unpublished Doctoral Dissertation. Université Montpellier II.
  • Henry, A., Boboeuf, M., 2016. Environnement ligneux et gestion du bois de feu au cours du Mésolithique au Clos de Poujol (Campagnac, Aveyron). Bulletin de la Société Préhistorique Française 113, 5–30.
  • Henry, A., Théry-Parisot, I., 2014. From Evenk campfires to prehistoric hearths: charcoal analysis as a tool for identifying the use of rotten wood as fuel. Journal of Archaeological Science 52, 321–336.
  • Iriarte, M.J., 2000. El entorno vegetal del yacimiento paleolítico de Labelo Koba (Arrasate, País Vasco): análisis polínico. Munibe Antropologia-Arkeologia 52, 89–106.
  • Jennings, R., Pacheco, F.G., Barton, R., Collcutt, S., Gale, R., Gleed-Owen, C., López, J.G., Higham, T., Parker, A., Price, C., 2009. New dates and palaeoenvironmental evidence for the Middle to Upper Palaeolithic occupation of Higueral de Valleja Cave, southern Spain. Quaternary Science Reviews 28, 830–839.
  • Lebreton, V., Renault-Miskovsky, J., Carrión, J.S., Dupré, M., 2006. Étude palynologique du remplissage de la grote du Boquete de Zafarraya, In: La Grotte Boquete de Zafarraya, 629– 660, Monographies Institut de Paléontologie Humaine.
  • Leroi-Gourhan, A., 1966. Análisis polínico de la Cueva del Otero. In: González Echegaray, J., García Guinea, M.A., Begines Ramírez, A. (Eds.), Excavaciones en la Cueva de Otero (San
  • tander) Excavaciones arqueológicas en España, 83–85. Ministerio de Educación, Madrid.
  • López-García, J.M., Blain, H.-A., Burjachs, F., Ballesteros, A., Allué, E., Cuevas-Ruiz, G.E., Rivals, F., Blasco, R., Morales, J.I., Hidalgo, A.R., 2012. A multidisciplinary approach to reconstructing the chronology and environment of southwestern European Neanderthals: The contribution of Teixoneres cave (Moià, Barcelona, Spain). Quaternary Science Reviews 43, 33–44.
  • Marguerie, D., Hunot, J.-Y., 2007. Charcoal analysis and dendrology: data from archaeological sites in north-western France. Journal of Archaeological Science 34, 1417–1433.
  • Martínez-Moreno, J., Mora, R., de la Torre, I., 2010. The Middle-to-Upper Palaeolithic transition in Cova Gran (Catalunya, Spain) and the extinction of Neanderthals in the Iberian peninsula. Journal of Human Evolution 58, 211–226.
  • Olària, C., Carbonell, E., Ollé, A., Allue, E., Bennàsar, L., Bischoff, J.L., Burjachs, F., Cáceres, I., Expósito, I., López-Polín, L., 2004-2005. Noves intervencions al jaciment pleistocènic de la Cova de Dalt del Tossal de la Font (Vilafamés, Castelló). Quaderns de Prehistòria i Arqueologia de Castelló 24, 9–26.
  • Rasmussen, S.O., Andersen, K.K., Svensson, A., Steffensen, J.P., Vinther, B.M., Clausen, H.B., Siggaard-Andersen, M., Johnsen, S.J., Larsen, L.B., Dahl-Jensen, D., 2006. A new Greenland ice core chronology for the last glacial termination. Journal of Geophysical Research: Atmospheres 111, 1984–2012.
  • Rasmussen, S.O., Bigler, M., Blockley, S.P., Blunier, T., Buchardt, S.L., Clausen, H.B., Cvijanovic, I., Dahl-Jensen, D., Johnsen, S.J., Fischer, H., 2014. A stratigraphic framework for abrupt climatic changes during the Last Glacial period based on three synchronized Greenland ice-core records: refining and extending the INTIMATE event stratigraphy. Quaternary Science Reviews 106, 14–28.
  • Rivas Martínez, S., 1987. Memoria del mapa de series de vegetación de España: 1:400.000. ICONA.
  • Ros T., 1985. Contribució antracoanalítica a l’estudi de l’entorn vegetal de l’home del Paleolític superior a l’Edat de Ferro a Catalunya. Unpublished Master Dissertation. Universitat Autònoma de Barcelona.
  • Rosell J., Blasco, R, Rivals, F., Chacón, M.G., Blain, H.-A., López-García, J.M., Picin, A., Camarós, E., Rufà, A., Sánchez A.M., Gómez, G., Arilla, M., Gómez de Soler, B., Bustos, G., Iriarte, E., Cebrià. A., 2014. Cova del Toll y Cova de les Teixoneres (Moià, Barcelona). In: Carbonell, E., Arsuaga, J.L., Bermúdez de Castro, J.M. (Eds.), Los cazadores-recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar: Estado actual del conocimiento del registro arqueológico, 302-307. Universidad de Burgos and Fundación Atapuerca. Burgos.
  • Ruiz Zapata, M., Gómez González, C., Gil García, M., López Sáez, J., Baquedano, E., Pérez González, A., Arsuaga, J., 2008. Comparación de las secuencias polínicas del Holoceno reciente del yacimiento arqueopaleontológico de El Calvero de la Higuera (Pinilla del Valle, Madrid) y de la turbera de Rascafría (Madrid). Geotemas 10, 1–483.
  • Sáenz de Buruaga, P., 2014. Cueva de Arrillor (Araba, País Vasco): notas de su evolución climática e industrial durante el Pleistoceno superior, In: Carbonell, E., Bermúdez de Castro, J.M., Arsuaga, J.L. (Eds.), Los cazadores-recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar: Estado actual del conocimiento del registro arqueológico, 141–147. Universidad de Burgos and Fundación Atapuerca. Burgos.
  • Sánchez Goñi, M.F., D’Errico, F., 2005. La historia de la vegetación y el clima del último ciclo climático (OIS5-OIS1, 140.00010.000 años BP) en la península Ibérica y su posible impacto sobre los grupos paleolíticos, In: Neandertales Cantábricos: Estado de la cuestión. Monografías del Museo Nacional y Centro de Investigación de Altamira 20, 115–129.
  • Sánchez Goñi, M.F., Eynaud, F., Turon, J., Shackleton, N., 1999. High resolution palynological record of the Iberian margin: direct land-sea correlation for the Last Interglacial complex. Earth and Planetary Science Letters 171, 123–137.
  • Sánchez-Goñi, M.F., 1991. Analyses palynologiques des remplissages de grotte de Lezetxiki, Labeko et Urtiaga (Pays Basque espagnol). Leur place dans le cadre des sequences polliniques de la côte cantabrique et des Pyrénées occidentales. De la taphonomie pollinique á la reconstitution de I’environnement. Unpublished Doctoral Dissertation. Musée National d’Histoire Naturelle á l’Institut de Paleontologie Humaine, Paris.
  • Sánchez-Goñi, M.F., 1994. L’environnement de l’homme préhistorique dans la région cantabrique d’après la taphonomie pollinique des grottes. L’Anthropologie 98, 379–417.
  • Shackleton, N., 1969. The last interglacial in the marine and terrestrial records. Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences 174, 135–154.
  • Terradas, X., Mora, R., Martínez, J., Casellas, S., 1993. La Roca dels Bous en el contexto de la transición Paleolítico medio-superior en el NE de la península Ibérica, In: Cabrera Valdés, V. (Ed.), El origen del hombre moderno en el suroeste de Europa, 247–257.UNED.
  • Théry-Parisot, I., 2005. Propriétés combustibles des ossements. Gallia Préhistoire 47, 235–254.
  • Théry-Parisot, I., 2001. Économie des combustibles au Paléolithique. Expérimentation, anthracologie, taphonomie, D.D.A. CNRS-Editions.
  • Théry-Parisot, I., 2002 Fuel management (bone and wood) during the Lower Aurignacian in the Pataud rock shelter (Lower Palaeolithic, Les Eyzies de Tayac, Dordogne, France). Contribution of experimentation. Journal of Archaeological Science 29, 1415–1421.
  • Théry-Parisot, I., Chabal, L., Chrzavzez, J., 2010. Anthracology and taphonomy, from wood gathering to charcoal analysis. A review of the taphonomic processes modifying charcoal assemblages in archaeological contexts. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 291, 142–153.
  • Théry-Parisot, I., Henry, A., 2012. Seasoned or green? Radial cracks analysis as a method for identifying the use of green wood as fuel in archaeological charcoal. Journal of Archaeological Science 39, 381–388.
  • Thiébault, S., 1988. L’homme et le milieu végétal. Analyses anthracologiques de six gisements des Préalpes au Tardi-et au Postglaciaire. Documents d’Archéologie Française 15, 7–110.
  • Utrilla, P., Mazo, C., Domingo, R., 2014. La cueva de Abauntz (Arraitz, Navarra), In: Carbonell, E., Bermúdez de Castro, J.M., Arsuaga, J.L. (Eds.), Los cazadores-recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el Estrecho de Gibraltar: Estado actual del conocimiento del registro arqueológico, 135–141 Universidad de Burgos and Fundación Atapuerca. Burgos.
  • Uzquiano, P., 1992 L’Homme et le bois au Paléolithique en région cantabrique, Espagne. Exemples d’Altamira et d’El Buxu. Bulletin de la Société Botanique de France 139, 361–372.
  • Uzquiano, P., 2005. El registro antracológico durante la transición Musteriense Paleolítico superior inicial en la Región Cantábrica: vegetación, paleoambiente y modos de vida alrededor del fuego., In: Montes Barquín, R., Lasheras Corruchaga, J.A. (Eds.), Neandertales Cantábricos: Estado de la cuestión. Monografías del Museo Nacional y Centro de Investigación de Altamira 20, 255–274.
  • Uzquiano, P., Arbizu, M., Arsuaga, J.L., Adan, G., Aranburu, A., Iriarte, E., 2008. Datos paleoflorísticos en la cuenca media del Nalón entre 40-32 Ka. BP: Antracoanálisis de la Cueva del Conde (Santo Adriano, Asturias). Cuaternario y Geomorfología 22, 121–133.
  • Uzquiano, P., Yravedra, J., Zapata, B.R., Garcia, M.J.G., Sesé, C., Baena, J., 2012. Human behaviour and adaptations to MIS 3 environmental trends (> 53–30 ka BP) at Esquilleu cave (Cantabria, northern Spain). Quaternary International 252, 82–89.
  • Vidal-Matutano, P., 2017. Firewood and Hearths: Middle Palaeolithic woody taxa distribution from El Salt, Stratigraphic Unit Xb (Eastern Iberia). Quaternary International 457, 74-84.
  • Vidal-Matutano, P., Blasco, R., Sañudo, P., Fernández-Peris, J., 2017a. The anthropogenic use of firewood during the European Middle Pleistocene: Charcoal evidence from levels XIII and XI of Bolomor Cave, Eastern Iberia (230 – 160 ka). Environmental Archaeology. https://doi.org/10.1080/14614103.201 7.1406026.
  • Vidal-Matutano, P., Henry, A., Théry-Parisot, I., 2017b. Dead wood gathering among Neanderthal groups: Charcoal evidence from Abric del Pastor and El Salt (Eastern Iberia). Journal of Archaeological Science 80, 109–121.
  • Vidal-Matutano, P., Hernández, C.M., Galván, B., Mallol, C., 2015. Neanderthal firewood management: evidence from Stratigraphic Unit IV of Abric del Pastor (Eastern Iberia). Quaternary Science Reviews 111, 81–93.
  • Vidal-Matutano, P., Pérez-Jordà, G., Hernández, C.M., Galván, B., 2018. Macrobotanical evidence (wood charcoal and seeds) from the Middle Palaeolithic site of El Salt, Eastern Iberia: Palaeoenvironmental data and plant resources catchment areas. Journal of Archaeological Science, Reports 19, 454-464.
  • Woillard, G.M., 1978. Grande Pile peat bog: a continuous pollen record for the last 140,000 years. Quaternary Research 9, 1–21.
  • Zilhão, J., Ajas, A., Badal, E., Burow, C., Kehl, M., López-Sáez, J.A., Pimenta, C., Preece, R.C., Sanchis, A., Sanz, M., Weniger, G.-C., White, D., Wood, R., Angelucci, D. E., Villaverde, V., Zapata, J., 2016. Cueva Antón: A multi-proxy MIS 3 to MIS 5a palaeoenvironmental record for SE Iberia. Quaternary Science Reviews 146, 251-273.